İlçede bulunan tarihi eserleri üç ana başlıkta ele alabiliriz.
1- Höyükler
2- Hanlar
3- Yerleşim izleri ve diğer tarihi bulgular
Arguvan ilçe sınırları dahilinde Milattan 2000-3000 yıl öncesine ait olduğu sanılan altı höyük bulunmaktadır.
Bu höyükler:
Morhamam köyünde Uzunoğlan höyük,
Karahüyük köyünde Karahüyük,
Sülmenli köyünde Sülmenli Höyük ,
Tarlacık köyünün Horumhan mezrasında , Horumhan höyük, Yeniköy köyünde Yeniköy
İsa köyünde İsaköy Höyük gibi tarihi bulgular bu yörenin yaklaşık beş bin yıl öncesinde önemli bir yerleşim yeri olduğu izlenimini vermektedir.
2- Hanlar:
Tarihte ulaşımın sağlandığı ipek yolunun bir kolu Arguvan ilçesinden geçerek Kara Deniz bölgesine gitmektedir. Bu yol üzerinde Horumhan, Karahan ve Kızıl Han gibi hanlar bulunmaktadır. Bu hanlar yakın tarihlere kadar ayakta durmasına rağmen bu gün köylüler tarafında çalılarla çevrilerek kendi imkanları ile temel duvarlarının kayıp olmasını önlemeye çalışmaktadır. Çavuş köyünün 2,5 Km. doğusunda Han mevkii olarak bilinen bir yer bulunmaktadır. Ancak burada herhangi bir hanın izlerine rastlanılamamaktadır.Bu hanlar güzergahının dışında kalan ilçenin yamaç köyünün Akuşağı mezrasında 7 odalı bir han kalıntısı daha bulunmaktadır.Bu hanlar yörenin ipek Yolu üzerinde olması dolayısı ile bir hareketliliğin olduğunu belirtmektedir. Gümüşlü köyü yakınında han yeri mevkii bulunmaktadır.
3-Yerleşim izleri ve diğer tarihi bulgular:
İlçenin köy ve mezralarının yakınında geçmişte kurulan yerleşim yeri izlerine zaman zaman rastlanmaktadır. Sığırcıuşağı köyünün Camız Çayiri ve Harabe mevkiinde, Kuyuncu Köyünün çekmi mevkiinde ve Çırakuşağı Mezrasında, Yoncalı köyünün Kale mevkiinde, Güngören Köyünün Haraba mevkiinde yaklaşık 200 dönümlük saha (Halk arasında Ceneviz şehri olduğu söylenir), Çobandere Köyünün Eşkınlı yaylasında Harabe mevkiinde, Yukarı Sülmenli Köyü merkezinde, Karababa Köyünün Karakaya gölü altında kalan arazilerinde, Yazıbaşı Köyünün Kasım Harabası mevkiinde (Buranın Tiflis isimli bir şeyhın yeri olduğu söylenir.) Yürektaşı Köyünün Tiblis mezrasında çok sayıda kesme taşlarda yapılmış ev temellerine rastlanmaktadır.Geçmişte buraların yerleşim yeri olduğu izlenimini vermektedir. Ayrıca Sığırcıuşağı Köyünün Mağaralar mevkiinde kayadan oyulmuş mağaralardan Ağmağaranın içine 600 koyun sığabilmektedir.Yürektaşı köyünün Tiblis mezrasında Molla Yusuf Zindanı olarak bilinen bir tarihi yapı bulunmaktadır.Zindan civarında zaman zaman Bizans dönemine ait olduğu sanılan sikkelere rastlanılmaktadır. Yoncalı köyünün Kale mevkiindeki Kalenin kalıntıları hala durmaktadır.Yoncalı köyündeki kalenin kuzey yanında kayadan oyulmuş merdivenle suya inilen bir kuyu bulunmaktadır. Ayrıca burada bir insanın içine girebileceği küplere rastlanmıştır.Alhasuşağı Köyünün Harabe mevkiinde sütun taşlarına ve Sadaka mevkiinde kayadan oyulmuş merdivenlerle derine inilen su kuyusu bulunmaktaydı. Ancak son yıllarda bu kuyu kapatıldı. Kömürlük köyünün 20. Km. doğusunda Hayreti Taşı denilen kayanın üzerinde sürekli bir su göleti bulunmaktadır.Bu kayanın kuzey bitişiğinde 30 merdivenle suya inilen bir su kuyusu bulunmaktadır. Kayanın batı bitişiğinde kale kalıntısı bulunmaktadır. Çobandere Köyünün Harabe mevkiinde kilise tepesi denilen yerde kiliseye ait olduğu sanılan direk sütunları kalıntıları bulunmaktadır . Karababa (Mamahar) Köyünün güneyindeki tepede kale görünümünde duvar bulunmaktadır.Köylüler bu kaleye Battal Gazi Kalesi veya eski bir kıralın bulundugu saray yeri olarak nitelemektedir. Ayrıca burada yere sert tekme ile vurulduğunda sanki altta bir boşluğun olduğu izlenimi verilmektedir. Karababa ören’ın Kalkolitik Çağ’ dan Tunç çağına kadar olan evreleri içermektedir. Gökağaç Köyünde 13-14 teneke buğdayi içine alabilen küplere rastlanmıştır. Ayrıca Halk arasında Horhasan Harcı olarak bilinen bir harçla su kanallarının yapıldığı zaman zaman birçok yerde belirtilen ve tarihi yerlerde bu gün bulunmuş olan buluntularda köylerde rastlanmaktadır.
Bilgi: Ali İhsan Öztürk / www.radyoarguvan.com
Kaynak: Halil Yazgan
www.radyoarguvan.com için hazırlanmış ve düzenlenmiştır…